سلام و احترام
بنده فارغالتحصیل مقطع کارشناسی معماری هستم و قصد دارم تحصیلات خود را در مقطع کارشناسی ارشد ادامه دهم.
از آنجا که علاقهای به کار با نرمافزارهای معماری و فعالیتهای پشتسیستمی ندارم و بیشتر به امور اجرایی تمایل دارم، در انتخاب رشته مناسب برای مقطع ارشد دچار تردید شدهام.
دوستان رشته مدیریت پروژه را پیشنهاد دادهاند، اما در برخی آگهیهای استخدامی مشاهده کردهام که برای عنوان شغلی «کارشناس کنترل پروژه»، وظایفی مشابه دفتر فنی نیز ذکر شده است.
مایلم بدانم آیا معمولاً چنین همپوشانیای وجود دارد یا خیر؟ همچنین آیا در حوزه مدیریت پروژه تمرکز بیشتر بر مباحث مدیریتی و تحلیلی است و تسلط بر یک یا دو نرمافزار مانند MSP کافی محسوب میشود؟
از سوی دیگر، به دلیل ماهیت اجراییتر رشته عمران، در این زمینه نیز تردید دارم که آیا ادامه تحصیل در این رشته برای فعالیتهای میدانی گزینه مناسبتری است؟ (با یادگیری نرمافزارهایی مانند ETABS نیز مشکلی ندارم.)
در نهایت، مایل هستم بدانم در صورت تغییر رشته به مدیریت پروژه یا عمران، از نظر عضویت و اخذ صلاحیت در نظام مهندسی (بهجز طراحی معماری که طبیعتاً امکانپذیر نیست) با محدودیتی مواجه نخواهم شد؟
از وقتی که برای مطالعه و راهنمایی بنده اختصاص میدهید صمیمانه سپاسگزارم.
پاسخ سوالسلام و وقت شما بخیر
نخستین پرسش شما دربارهی مدیریت پروژه و نقش نرمافزارها در این حوزه بود. بسیاری تصور میکنند یادگیری نرمافزارهای مدیریت پروژه به معنای الزام به انجام وظایف مرتبط با کنترل پروژه است، در حالی که این دو لزوماً مترادف نیستند. همچنین برخی از وظایفی که در دفتر فنی انجام میشود، در پروژههای مختلف ممکن است با نقشهای دیگر همپوشانی داشته باشد (پیشنهاد میکنیم به پادکست مدیر دفتر فنی یا مدیر پروژه؛ کدام مسیر شغلی بهتر است؟ حتما گوش دهید).
پیش از هر چیز لازم است اشاره کنیم که توضیحی که ارائه میدهیم ممکن است با دیدگاههایی که در کشور دربارهی این مباحث مطرح میشود، متفاوت باشد؛ زیرا سعی داریم ریشهی علمی و تاریخی آن را روشن کنیم.
رشتههایی مانند مهندسی و مدیریت ساخت یا مدیریت پروژه و ساخت در دانشگاهها، در واقع با الهام از شاخهای تخصصی از علم مدیریت ساخت (Construction Management) ایجاد شدهاند. این مفهوم فراتر از مدیریت پروژه در صنایع عمومی است و بهصورت ویژه برای صنعت ساخت تعریف شده است.
در دههی ۱۹۶۰ میلادی، در ایالات متحده، نیاز به افرادی احساس شد که علاوه بر دانش فنی مهندسان عمران، مکانیک یا برق، از مهارتهای مدیریتی لازم برای ادارهی پروژههای ساخت برخوردار باشند (در این مقاله به تاریخچه پیدایش مدیریت ساخت پرداخته شده است). بدین ترتیب، رشتهی «مدیریت ساخت» شکل گرفت و نقش جدیدی تحت عنوان مدیر ساخت (Construction Manager) (که در ایران با عنوان «مدیر طرح» شناخته میشود) پدید آمد (در این مقاله به مدیریت ساخت؛ جایگزین مدیریت پروژه، مدیریت طرح و مدیریت پیمان پرداخته شده است).
این نقش بهتدریج جایگاه مهمی در پروژهها پیدا کرد و از سوی کارفرما، پیمانکار و مشاور در قالبهای مختلف مورد استفاده قرار گرفت. در نتیجه، ادبیات و نظام قراردادی گستردهای پیرامون آن شکل گرفت و دانشگاهها و انجمنهای تخصصی متعددی در این حوزه ایجاد شدند.
در ایران، این رشته دانشگاهی وارداتی است و عمدتاً از آمریکا و انگلستان الگوبرداری شده است. البته ساختار آموزشی کشور ما ترکیبی از الگوهای این دو منبع است و هنوز به انسجام کامل نرسیده است. با این حال، فلسفهی آن کاملاً روشن است:
مدیریت ساخت صرفاً به مدیریت مرحلهی اجرا محدود نمیشود، بلکه از پیش از طراحی تا پس از ساخت را در بر میگیرد و شامل فرایندهای برنامهریزی، طراحی، اجرا و حتی بهرهبرداری است (در همین راستا پیشنهاد میکنیم مقاله معرفی حرفه مدیریت ساخت (CM) را حتما مطالعه کنید).
از طرفی رشتهی مدیریت پروژه در مقطع کارشناسی ارشد دارای چند گرایش تخصصی است که هر یک با پیشزمینه تحصیلی متفاوتی تعریف میشوند:
- مدیریت پروژه گرایش مهندسی صنایع: تمرکز این گرایش بر بهینهسازی فرایندها، تحلیل سیستمها و مدیریت کلان پروژههای صنعتی است. فارغالتحصیلان این مسیر معمولاً نقشهای مدیریتی و راهبری در صنایع تولیدی و صنعتی بر عهده دارند.
- مدیریت پروژه و ساخت گرایش معماری: این گرایش بیشتر برای فارغالتحصیلان معماری طراحی شده و تمرکز آن بر مدیریت پروژههای ساختمانی و مسکونی است؛ جایی که ترکیب دید طراحی و درک فرایند ساخت اهمیت زیادی دارد.
- مهندسی و مدیریت ساخت گرایش مهندسی عمران: این گرایش ماهیتی فنیتر و اجراییتر نسبت به سایر گرایشهای مدیریت پروژه دارد و فارغالتحصیلان آن معمولاً در پروژههای عمرانی، زیرساختی و صنعتی فعالیت میکنند.
ریشهی اصلی این رشته از مباحث قراردادی در پروژههای ساخت میآید؛ یعنی جایی که تصمیمگیریها نهتنها بر اساس زمان و هزینه، بلکه بر پایهی تحلیل ریسک، نحوهی اجرا و نوع قرارداد انجام میشود (پیشنهاد میکنیم مقالهی مربوط به بررسی رشته مدیریت ساخت (مقایسه بین آمریکا، انگلستان و ایران) را نیز مطالعه کنید تا با مسیر تحصیلی و فرصتهای شغلی آن بیشتر آشنا شوید).
محدودهی دانشی مهندسی و مدیریت ساخت بسیار گستردهتر از سایر گرایشهاست و دانشجویان آن با مباحثی چون:
- مدیریت قراردادها و دعاوی پیمانکاری
- روشهای اجرا و تحویل پروژه (Delivery Methods)
- برنامهریزی و کنترل پروژه
- مدیریت مالی و هزینه
- تحلیل ریسک، کیفیت و ایمنی در پروژهها
- مدیریت منابع انسانی و ماشینآلات در کارگاهها
- فناوریهای نوین ساخت و BIM
آشنا میشوند (پیشنهاد میکنیم برای آشنایی با محدودههای دانشی نقشه راه مدیریت ساخت (CM) را مطالعه کنید).
به همین دلیل، حوزهی مدیریت پروژه در صنعت ساخت بسیار گستردهتر از آن چیزی است که معمولاً تصور میشود. بخش کنترل پروژه نیز تنها یکی از زیرمجموعههای آن است. در استانداردهای بینالمللی، کنترل پروژه مفهومی چندبعدی دارد که شامل زمان، هزینه، مستندسازی، ریسک، ادعاها و تحلیل تاخیرات است.
محدود شدن این مفهوم در ایران به چند نرمافزار، ناشی از ضعف در شناخت و آموزش مبانی نظری آن است. نرمافزار، تنها ابزار اجرای کار است و دانش اصلی در پسِ آن قرار دارد.
در خصوص دفتر فنی نیز باید گفت که در ادبیات بینالمللی، نزدیکترین مفهوم به آن Project Engineering Office است. وظایف این بخش معمولاً فنیتر است، اما در پروژههای کوچک ممکن است برخی از وظایف کنترل پروژه یا برنامهریزی نیز توسط همان افراد انجام شود. هرچه ابعاد پروژه بزرگتر شود، این وظایف تفکیکشدهتر خواهند بود (پیشنهاد میکنیم نقشه راه دفتر فنی (PEO) ارائه شده توسط موسسه را حتما مطالعه کنید).
به عنوان نمونه، در ایالات متحده نیز در پروژههای کوچک ممکن است مدیر پروژه همزمان وظایف کنترل هزینه، برنامهریزی و زمانبندی و برآورد را برعهده داشته باشد، اما در پروژههای بزرگ، هر یک از این حوزهها تیم تخصصی خود را دارد. در نظام آموزشی بینالمللی، دروس مرتبط با برآورد هزینه (Cost Estimating)، روشهای ساخت (Construction Methods) و مدیریت قرارداد (Contract Administration) جز مباحث اصلی رشتهی مدیریت ساخت محسوب میشوند. موضوعاتی نظیر صورتوضعیت، تعدیل یا نحوهی رسیدگی به تغییرات قراردادی نیز در همین چهارچوب تدریس میشوند.
بنابراین، یادگیری نرمافزارها و ابزارهای فنی ضروری است، اما تنها بخشی از مسیر است. عمق و گسترهی دانش مدیریت ساخت بسیار فراتر از نرمافزار است.
در مورد انتخاب رشته نیز توجه داشته باشید که مدیریت ساخت با هر دو جنبهی دفتری و اجرایی پروژهها مرتبط است و نمیتوان آنها را از هم جدا دانست. رشتهی عمران معمولاً با پروژههای زیرساختی (راه، سد، تونل و...) ارتباط بیشتری دارد، در حالی که معماری بیشتر در پروژههای ساختمانی مسکونی و غیرمسکونی نقش رهبری دارد. در پروژههای صنعتی (نفت، گاز، پالایشگاه و...) معمولاً مهندسان صنایع و عمران نقش پررنگتری دارند.
در خصوص عضویت در نظام مهندسی نیز، اخیراً تغییراتی صورت گرفته که به فارغالتحصیلان رشتهی «مهندسی و مدیریت ساخت» اجازهی دریافت پایهی نظام مهندسی داده میشود، هرچند پیشنهاد میکنم در این زمینه از مراجع رسمی استعلام دقیق بگیرید.
در مجموع، هدف از توضیحات این بود که تصویر روشنی از جایگاه واقعی رشتهی مدیریت ساخت، رابطهی آن با کنترل پروژه و نقش نرمافزارها ارائه شود. امیدواریم پاسخها برای شما مفید بوده باشد.
در پایان، پیشنهاد میکنیم برای دریافت توضیحات کاملتر، به فایل صوتی پیوستشده گوش دهید.
دورههای مرتبط
مدیریت ساخت در طول چرخه حیات پروژه (پروژههای ساختمانی، زیرساختی...
مدیریت ساخت در طول چرخه حیات پروژه (پروژههای ساختمانی، زیرساختی و صنعتی)
